Artykuł porusza problematykę zagospodarowania przestrzeni obszaru centralnego Zamościa w oparciu o niezrealizowane projekty śródmieścia. Wyjaśnia również genezę formowania jego zasięgu oraz układu przestrzennego, na co wpłynęło funkcjonowanie XIX-wiecznej twierdzy. Już w 1804 r. ordynat Stanisław Kostka Zamoyski planował wyburzyć niszczejące fortyfikacje i sprzedać pas gruntów fortecznych pod zabudowę. Zmiana sytuacji na politycznej arenie Europy sprawiła, że Zamość pod rządami carskiej Rosji stał się fortecą – miastem zamkniętym, w którym życie cywilne zostało zepchnię te na drugi plan i oddzielone od historycznego centrum kordonem obwodów strategicznym. Dopiero 24 lata po kasacie twierdzy, w 1880 r. powrócono do koncepcji zagospodarowania obszaru pofortecznego w związku z planowanym rozwojem miasta, co jednak spotkało się ze sprzeciwem strony wojskowej – właściciela tych terenów. Po odzyskaniu niepodległości magistrat wysuwał ambitne projekty realizacji zabudowy na terenie esplanady 1 dawnej twierdzy, co i tym razem napotykało opór władz wojskowych. W wyniku zamiany spornych gruntów pod koniec lat 30. XX w. zaistniała możliwość inwestowania na obszarze fortecznym. Przykładem był uchwalony w 1939 r., pionierski z wielu względów, plan zagospodarowania przestrzennego Zamościa autorstwa Władysława Wieczorkiewicza i Jana Zachwatowicza, w którym autorzy postulowali realizację śródmieścia w oparciu o liniowy układ dwuogniskowy między Starym Miastem a Nową Osadą.