(Streszczenie)

Większość medali poświęconych królowi Stefanowi Batoremu datuje się na rok 1582, gdy korzystny dla Rzeczypospolitej rozejm w Jamie Zapolskim zakończył ostatnią fazę wojen o Inflanty, tj. wojnę z Iwanem IV Groźnym w latach 1577–1582. Po odzyskaniu Połocka w 1581 r., zniszczeniu Starej Russy przez kawalerię litewską w 1581 r. i skutecznej blokadzie Pskowa car na początku 1582 r. musiał zrzec się swych roszczeń do Inflant, w tym Liwonii oraz do Połocka. Do tego wydarzenia wyraźnie nawiązują opisywane w artykule medale w złocie (Fig. 1) i srebrze (Fig. 2), które z kolei wpisują się w szerszy kontekst twórczości artystycznej, głównie literackiej związanej z pochwałą Stefana Batorego jako głównodowodzącego w kampaniach moskiewskich lat 1579–1582 oraz jego bliskiego współpracownika, kanclerza, a od 1581 r. hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego. Polskiego króla wychwalał w swych Gratulationum triumphalium ex Moscoviticis orationes III wygłaszanych w 1580, 1581 i 1582 r. wybitny humanista i wpływowy kanonik Andrzej Patrycy Nidecki, szczególnie akcentując wyrwanie pogrążonej w rozpaczy Liwonii z niewoli moskiewskiej („sub Moscoviticae illius servitutis iugo gemente Livonia provincia”). W podobny sposób przeciwstawiał barbarzyństwo cara i Moskwicinów kontynuującemu najlepsze grecko-rzymskie tradycje wojsku polskolitewskiemu Eliasz Pielgrzymowski (Pilgrimovius) w swej wydanej w 1583 r. Panegyrica apostrophe na cześć Krzyszofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego i dowódcy zagonu jazdy w głąb terytorium moskiewskiego w 1580 r. Największe znaczenie dla międzynarodowej promocji zwieńczonych sukcesem kampanii moskiewskich wśród dzieł literackich miały De bello Moscovitico commentariorum libri Reinholda Heideinsteina, sekretarza Zamoyskiego. Za element zwycięskiej propagandy należy też uznać medale z popiersiem Batorego w szubie i czapce węgierskiej oraz towarzyszącą mu legendą otokową STEPHANVS D(ei) G(ratia) REX POLONIAE na awersie. Na rewersie stojąca pośrodku palma flankowana jest siedzącym, zmartwionym brodatym mężczyzną (jeńcem?) z długą brodą i w rosyjskiej czapie z lewej, oraz kobietą i chłopcem wyrywającym włosy z prawej; legenda rewersu brzmi: LIVON(ia) — POLOT(ia)Q(ue) RECEP(ta). Kontekst historyczny wydania tych medali po raz pierwszy przybliża Alessandro Guagnini w swej wydanej w 1611 r. w Krakowie Kronice Sarmacyey Europskiey, który w opisie wesela Jana Zamoyskiego z królewską bratanicą, Gryzeldą Batorówną z 1583 r. wspomina, że hetman wielki koronny: „Inszym potym gościom swym, Panom y Paniam, y posłom pomienionym Portugały złote, na których była twarz królewska z iedne strone, z druga żałosna figura o wzięciu Połocka y ziemie Inflatskiey”. Kronikarz wspomina tu jedynie o medalach w złocie, podczas gdy późniejsi autorzy: Johann David Köhlers, Jan Chrzciciel Albertrandi, Edward Raczyński i Emeryk Hutten-Czapski znali jedynie medale srebrne o wadze talara. Natomiast już Johann Jacob Lucke zwrócił w 1620 r. uwagę na monety Wespazjana i Tytusa jako źródło inspiracji wileńskiego zapewne autora medali typu LIVON(ia) — POLOT(ia)Q(ue) RECEP(ta). Informację o tej inspiracji podawali również późniejsi badacze, nie precyzując jednak, jakie konkretnie typy monet Flawiuszy mogłyby tu bezpośrednio oddziaływać na kompozycję rewersu medalu. Dlatego zasadne było prześledzenie, które ze znanych obecnie rewersów dużych nominałów brązowych (głównie sesterców) były znane w XVI w. Analiza ikonografii i układu legendy typów uwzględnionych w książkach Enei Vico i Antonia Zantaniego (Le imagini con tutti riversi trovati et le vite de gli imperatori tratte dalle medaglie et dalle historie de gli antichi) oraz Guillaume’a du Choula (Discours de la Religion des Anciens Romains, de la Castrametation et discipline militaire d’iceux, des Bains et Antiques exercitations Grecques et Romaines) wykazuje, że inspiracją anonimowego rytownika była najprawdopodobniej legenda rewersu sesterców Wespazjana RIC II2 161–162 wraz z odwróconą lustrzanie wyobrażoną na nim sceną z siedzącą, pogrążoną w smutku personifikacją Judei (lub po prostu Żydówką) i stojącym jeńcem lub ewentualnie sesterce Tytusa RIC II2 150–153, gdzie układ postaci jest analogiczny jak na medalu polskiego króla, lecz legenda biegnie poziomo w linii Na koniec należy zaznaczyć, że rytownik działający z inspiracji króla Batorego lub Jana Zamoyskiego zmienił przekaz propagandowy ikonografii rewersu, zastępując jeńca i podbitą prowincję wizerunkiem upokorzonych wrogów, którzy utracili ważne i bogate terytoria: Liwonię i Połock.

Maria Manteuffel letters from the period 1844–1859 offer invaluable insights into the life of Polish gentry in the former Polish Livonia (Infl anty Polskie), incorporated into the Vitebsk Governorate of the Russian Empire. These letters of mother to her son Gustaw Manteuffel, student at the University of Dorpat (now Tartu, Estonia) who was to become one of great Polish historiographers of late 19th century, are an important historical source. Although they deal mainly with family matters, the mundane is interspersed with notes and comments which throw light on the Russian tax burdens and the social life of the aristocracy and the local gentry. An eye-catching feature of that correspondence is a string of Latvian (Latgalian) words and phrases which are interspersed into Maria Manteuffel’s sentences. There is not much we know about her life. Born in Wielony in 1811, she was heiress to the Drycany estate. In 1828 she married baron Jakub Manteuffel. Of their children only four sons survived to adulthood. Born into a Polish-Livonian family, Maria Manteuffel became a Polish patriot, patroness and sponsor of various patriotic initiatives. When the Drycany estate was sequestrated by the Russian authorities after the 1863 January Uprising, she moved to Lesno and later to Riga where she died in 1874. She was buried at Drycany beside her husband; in 1916 her son was buried in the same family vault.