(Streszczenie)
Większość medali poświęconych królowi Stefanowi Batoremu datuje się na rok 1582, gdy korzystny dla Rzeczypospolitej rozejm w Jamie Zapolskim zakończył ostatnią fazę wojen o Inflanty, tj. wojnę z Iwanem IV Groźnym w latach 1577–1582. Po odzyskaniu Połocka w 1581 r., zniszczeniu Starej Russy przez kawalerię litewską w 1581 r. i skutecznej blokadzie Pskowa car na początku 1582 r. musiał zrzec się swych roszczeń do Inflant, w tym Liwonii oraz do Połocka. Do tego wydarzenia wyraźnie nawiązują opisywane w artykule medale w złocie (Fig. 1) i srebrze (Fig. 2), które z kolei wpisują się w szerszy kontekst twórczości artystycznej, głównie literackiej związanej z pochwałą Stefana Batorego jako głównodowodzącego w kampaniach moskiewskich lat 1579–1582 oraz jego bliskiego współpracownika, kanclerza, a od 1581 r. hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego. Polskiego króla wychwalał w swych Gratulationum triumphalium ex Moscoviticis orationes III wygłaszanych w 1580, 1581 i 1582 r. wybitny humanista i wpływowy kanonik Andrzej Patrycy Nidecki, szczególnie akcentując wyrwanie pogrążonej w rozpaczy Liwonii z niewoli moskiewskiej („sub Moscoviticae illius servitutis iugo gemente Livonia provincia”). W podobny sposób przeciwstawiał barbarzyństwo cara i Moskwicinów kontynuującemu najlepsze grecko-rzymskie tradycje wojsku polskolitewskiemu Eliasz Pielgrzymowski (Pilgrimovius) w swej wydanej w 1583 r. Panegyrica apostrophe na cześć Krzyszofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego i dowódcy zagonu jazdy w głąb terytorium moskiewskiego w 1580 r. Największe znaczenie dla międzynarodowej promocji zwieńczonych sukcesem kampanii moskiewskich wśród dzieł literackich miały De bello Moscovitico commentariorum libri Reinholda Heideinsteina, sekretarza Zamoyskiego. Za element zwycięskiej propagandy należy też uznać medale z popiersiem Batorego w szubie i czapce węgierskiej oraz towarzyszącą mu legendą otokową STEPHANVS D(ei) G(ratia) REX POLONIAE na awersie. Na rewersie stojąca pośrodku palma flankowana jest siedzącym, zmartwionym brodatym mężczyzną (jeńcem?) z długą brodą i w rosyjskiej czapie z lewej, oraz kobietą i chłopcem wyrywającym włosy z prawej; legenda rewersu brzmi: LIVON(ia) — POLOT(ia)Q(ue) RECEP(ta). Kontekst historyczny wydania tych medali po raz pierwszy przybliża Alessandro Guagnini w swej wydanej w 1611 r. w Krakowie Kronice Sarmacyey Europskiey, który w opisie wesela Jana Zamoyskiego z królewską bratanicą, Gryzeldą Batorówną z 1583 r. wspomina, że hetman wielki koronny: „Inszym potym gościom swym, Panom y Paniam, y posłom pomienionym Portugały złote, na których była twarz królewska z iedne strone, z druga żałosna figura o wzięciu Połocka y ziemie Inflatskiey”. Kronikarz wspomina tu jedynie o medalach w złocie, podczas gdy późniejsi autorzy: Johann David Köhlers, Jan Chrzciciel Albertrandi, Edward Raczyński i Emeryk Hutten-Czapski znali jedynie medale srebrne o wadze talara. Natomiast już Johann Jacob Lucke zwrócił w 1620 r. uwagę na monety Wespazjana i Tytusa jako źródło inspiracji wileńskiego zapewne autora medali typu LIVON(ia) — POLOT(ia)Q(ue) RECEP(ta). Informację o tej inspiracji podawali również późniejsi badacze, nie precyzując jednak, jakie konkretnie typy monet Flawiuszy mogłyby tu bezpośrednio oddziaływać na kompozycję rewersu medalu. Dlatego zasadne było prześledzenie, które ze znanych obecnie rewersów dużych nominałów brązowych (głównie sesterców) były znane w XVI w. Analiza ikonografii i układu legendy typów uwzględnionych w książkach Enei Vico i Antonia Zantaniego (Le imagini con tutti riversi trovati et le vite de gli imperatori tratte dalle medaglie et dalle historie de gli antichi) oraz Guillaume’a du Choula (Discours de la Religion des Anciens Romains, de la Castrametation et discipline militaire d’iceux, des Bains et Antiques exercitations Grecques et Romaines) wykazuje, że inspiracją anonimowego rytownika była najprawdopodobniej legenda rewersu sesterców Wespazjana RIC II2 161–162 wraz z odwróconą lustrzanie wyobrażoną na nim sceną z siedzącą, pogrążoną w smutku personifikacją Judei (lub po prostu Żydówką) i stojącym jeńcem lub ewentualnie sesterce Tytusa RIC II2 150–153, gdzie układ postaci jest analogiczny jak na medalu polskiego króla, lecz legenda biegnie poziomo w linii Na koniec należy zaznaczyć, że rytownik działający z inspiracji króla Batorego lub Jana Zamoyskiego zmienił przekaz propagandowy ikonografii rewersu, zastępując jeńca i podbitą prowincję wizerunkiem upokorzonych wrogów, którzy utracili ważne i bogate terytoria: Liwonię i Połock.
The Triumphs (Triumphi) by Petrarch is a series of six poems honouring the allegorical figures of Love, Chastity, Death, Fame, Time and Eternity, who vanquish each other in turn. The Italian poem sequence was virtually unknown in Poland (although a Polish translation of The Triumph of Love appeared c. 1630, only few readers would have read it as it was circulated exclusively in a small number of hand-made copies). The illustrations, however, caught the eye of the printers and became immediately popular. They depicted each of the victorious figures riding on triumphal chariot, followed by procession of captives. This article examines the Polish verses inspired by the illustrations rather than the text of the Trionfi i.e. written in the course of the late 17th and 18th century.
The author of the most remarkable poetic response to the pictorial representations of Petrarch's Triumphs was Samuil Gavrilovich Piotrowski-Sitnianowicz (aka Symeon of Polotsk). As a student of the Academy of Wilno, he came across an emblem book with copperplate engravings of the Triumphs designed by Maarten van Heemskerck in 1565. His Polish verses (composed c. 1650–1653) follow loosely the Latin epigrams (subscriptiones) by Hadrianus Junius (Adriaen de Jonghe). Symeon of Polotsk was the first Polish-language author whose verses reflected in extenso the pictorial representation of the Triumphs (before him verses inspired by Petrarch's allegories had been written by Mikołaj Rej, Maciej Stryjkowski and Stanisław Witkowski).
Wespazjan Kochowski's volume of miscellaneous pieces in verse published in 1674 includes an epigrammatic poem The Triumph of Love, inspired by Plate One of the Triumphs. However, Kochowski's description suggests that he must have seen an engraving showing Cupid's victims under his feet. That iconographic variant appears, among other, in the woodcuts of Bernard Salomon (1547) and the copperplates designed by one of van Heemskerck's pupils (mid-16th century) or Matthäus Greuter (1596).
The following two poems were written about a century later. In 1779 Franciszek Dionizy Kniaźnin published in his second volume of Erotyki [Erotic poems] a song called The Triumph of Love. Its scenic arrangement, inspired by the illustrations of Petrarch's first Triumphus, is adapted to present twenty-one pairs of suitors. The description is stylized in conformity with the current Rococo manner and spiced up with touches of parody. A similar treatment of this subject can be found in some 17th-century paintings, for example in the Triumph of Love by Frans Francken the Younger, or an identically titled picture by the Italian Baroque artist Mattia Preti. The other poem, On the picture of the 'Triumph of Death', can be found in Franciszek Karpiński's Zabawki wierszem i przykłady obyczajne [Diversions in Verse and Moral Exemplars] published in 1780. It names eleven preeminent ancient conquerors and rulers, all cut down by Death personified by a scythe-wielding skeleton. Karpiński's description was no doubt inspired by a copperplate engraving produced by Silvestro Pomarede and designed about 1748–1750 by Gianantonio Buti after Bonifacio de' Pitati. In each of the two prints most of the figures on the ground round the chariot are identified by name. It may also be noted that Karpiński rounds of his poem with two stanzas evoking the last plate in the cycle, The Triumph of Eternity.
pl
en
