Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

W ciągu pierwszych czternastu lat transformacji, badanych przez autora artykułu, tj., w okresie lat 1989-2003, wzniesiono w Krakowie dwanaście nowych kościołów. Sześć z nich zostało zaprezentowanych przez autora wcześniej. Niniejszy artykuł zwiera wyniki badań nad pozostałymi sześcioma świątyniami. Ich kreacje w sensie estetycznym, są znamienne dla tendencji kształtowania współczesnej architektury polskiej w ogóle oraz szczególnie architektury kościołów. Jest ona specyficznym skrzyżowaniem tradycji estetycznej z poszukiwaniami z okresu późnego modernizmu, postmodernizmu, oraz najnowszego wcielenia architektury nowoczesnej - XXI wieku.

Artykuł omawia reprezentatywne przykłady willi modernistycznych wznoszonych w ramach budowy przyzakładowych osiedli patronackich powstających w trakcie realizacji Centralnego Okręgu Przemysłowego. Autor opisuje budynki zwracając uwagę na ich rolę w układach urbanistycznych, pokazuje rozwiązania funkcjonalne oraz ich ukształtowanie architektoniczne. Analiza wybranych przykładów pozwala na zobrazowanie zbliżonych mechanizmów określających procesy twórcze a także skojarzeń tworzących zunifikowaną paletę rozwiązań przestrzennych przy zachowaniu indywidualizmu poszczególnych budynków. Wille pochodzące z obszarów najważniejszych inwestycji copowskich okazują się pomimo różnic formalnych, zbliżone do siebie w warstwie ideowej warsztatu architektonicznego, który je kreował. Pełniąc rolę estetyczną, użytkową i wizerunkową obiekty te wpisują się w wielowymiarowy kanon dziedzictwa architektonicznego COP-u stanowiąc o jego trwałości i dojrzałości.

Profesor architekt Juliusz Żórawski był dla autora artykułu czołowym autorytetem w okresie studiów i asystentury. Autor, na szerszym tle zdarzeń swojego życia, rysuje portret owego mentora, w aspektach: kreatywnego projektowania nowoczesnego, myślenia, głoszenia i pisania o architekturze - zwłaszcza w zakresie formy. Nauczyciela i ucznia łączyły podobne zainteresowania, np. wypowiadanie się poprzez rysunek odręczny, oraz wrażliwość na krajobraz, taki jak przykład Tatry. Dlatego, mimo iż Żórawski był raczej radykalnym modernistą – architektem abstrakcji, autor artykułu zawdzięcza mu swoją postawę bliższą kontekstualizmu, i twórczej – bardziej „gorącej” ekspresji, a przede wszystkim pasję do architektury i jej tworzenia..

Architektura tworzona w Polsce 21.wieku, czasem jest sposobem autoprezentacji, kiedy indziej sposobem na zakrzykiwanie innych. Bywa też gadulstwem bez tezy, za to z dużą dozą źle rozumianej asertywności. Powinniśmy budować czytelność działań architektonicznych i czynić je bardziej zobiektywizowanymi oraz związanymi ze współczesnością. Powinniśmy– więc–zacząć od najbardziej podstawowych reguł, od swoistej gramatyki architektury. Tożsamość można rozumieć jako zespół cech, które np. pozwalają odróżnić architekturę powstająca w Polsce od architektury zakorzenionej gdzie indziej. Cech niekoniecznie przecież formalnych. Aby zrozumieć czym jest w istocie duch miejsca: wg. starożytnych Rzymian każdy niezależny byt miał swego „ genius’a” – „ducha stróża”. Duch ten, daje życie Ludziom i miejscom, towarzyszy im od urodzin aż do śmierci, determinując ich charakter lub treść.

Ilość aktualnie działających szpitali w Polsce szacuje się na ponad 750 (publicznych i prywatnych). Mimo, że projektowanie, realizacja i wyposażenie szpitali jest określone szeregiem aktów prawnych, permanentne problemy finan-sowe publicznej służby zdrowia i niedoinwestowanie powoduje, że nasze szpitale odbiegają od stanu pożądanego i standardu reprezentowanego przez jednostki w krajach wysoko rozwiniętych. Wieloletnia praktyka w projektowaniu i realizacji pozwala na sformułowanie szeregu uwag o najczęściej występujących nieprawidłowościach, wpływających na zwiększenie ryzyka występowania błędów medycznych i zdarzeń niepożądanych.

Kościół pod wezwaniem Ducha Świętego, zbudowany we Wrocławiu w osiedlu Huby, tworzony był w okresie PRL, co znacznie utrudniało prace projektowe a następnie realizacyjne. Równocześnie był to okres schyłku reżymu komunistycznego, który już musiał się wówczas liczyć z koniecznością pewnej tolerancji religijnej, wymuszonej okolicznościami politycznymi obejmującej też wznoszenie budowli sakralnych. Autor owego kościoła i zarazem autor niniejszego artykułu – wielce aktywny opozycjonista polityczny - był więc zmuszony do jednoczesnego wysiłku i emocji związanych z projektowaniem, przy tym równocześnie był z konieczności wpleciony w zagadnienia formalne i organizacyjne, a w rzeczywistości do stawiania czoła wciąż opierającemu się architekturze sakralnej reżymowi. Autor stara się przybliżyć Czytelnikowi przeżycia związane z tworzeniem tego dzieła. Ostatecznie kościół został pomyślnie zrealizowany i stał się obiektem znanym oraz uznanym.

W artykule omówiono zagadnienie kształtowania krajobrazu dawnych szlacheckich majątków ziemskich w oparciu o polskie podręczniki gospodarcze. Dokonano analizy rozwiązań teoretycznych, omówiono rzeczywiste realizacje gospodarstw szlacheckich na ziemiach Polski w czasach przedrozbiorowych i porozbiorowych. Przedstawiono zarówno zasady kształtowania niewielkich założeń ogrodowych o charakterze użytkowo-ozdobnym, które towarzyszyły siedzibom szlacheckim, jak też pozostałych składników majątku ziemskiego. Dowiedziono częściowej zbieżności pomiędzy postulatami teoretycznymi i realnym zagospodarowaniem terenu w majątkach szlacheckich.

Artykuł prezentuje syntezę badań nad społeczną aktywnością w dziedzinie kształtowania miejskich przestrzeni publicznych. Zainteresowanie partycypacją społeczną w której wiele kręgów upatruje remedium na problemy miejskie − w tym także na chaos przestrzenny − ma wiele przyczyn. Jedną z nich jest brak zaufania strony społecznej do profesji architektonicznych. W artykule wskazano przypuszczalną przyczynę takiego stanu rzeczy, za jaką uznano ułomne przepisy prawne i system planistyczny, które w praktyce nie sprzyjają kształtowaniu ładu, harmonii czy piękna, lecz ułatwiają realizację interesów wąskich kręgów, sprowadzając rangę projektanta jako twórcy do roli wykonawcy decyzji inwestora.

Badania układów urbanistycznych i ruralistycznych winny stanowić ważny element studiów historii miast i wsi, co wymaga interdyscyplinarności. Należy wykorzystywać źródła i odróżniać źródło od jego interpretacji / krytyki. Znaczenie źródeł jest odmienne dla różnych okresów i terenów. Dla ziem polskich w dobie wczesnośredniowiecznej znaczenie mają źródła geologiczne i archeologiczne. Dla późniejszych okresów rośnie ilość źródeł pisanych. Od okresu lokacji na prawie niemieckim w XIII i XIV w. znaczenia nabierają źródła planistyczne i kartograficzne, umożliwiające analizy modularne. Rola ikonografii rośnie w dobie nowożytnej i nowoczesnej. Metodą badawczą jest nanoszenie informacji ze źródeł na współczesne podkłady. Na tej podstawie należy dokonywać interpretacji faz przekształceń, posługując się analizami modularnymi, identyfikując historyczne miary długości i powierzchni. Osadniczy układ obejmuje centrum osadnicze i zaplecze rolne. Studia należy prowadzić poprzez współpracę specjalistów z różnych dyscyplin. Płaszczyzną takiej współpracy jest np. Atlas historyczny miast polskich.

Artykuł porusza podstawowe problemy związane z kreacją przyjaznych przestrzeni publicznych w zespołach mieszkaniowych, jako głównych miejsc integracji społecznej. Współczesne przemiany społeczne odbijają się w nowym, zintensyfikowanym użytkowaniu przestrzeni publicznych, które oferując coraz więcej możliwości zaspokojenia ludzkich potrzeb z zakresu m/n: kontaktu społecznego, wiedzy, rekreacji i stymulacji prowokują ludzi i ich aktywność do przenoszenia „życia” z przestrzeni prywatnej do przestrzeni publicznej.

Tożsamość w środowisku mieszkaniowym jest jednym z zasobów, tak cennym jak: woda, powietrze, flora i fauna. Czytelność tożsamości powinien być podstawowym czynnikiem jakości architektury, oraz jakości architektury krajobrazu i powinien być rozpoznawalny jako ważny zasób. Jest ona istotnym czynnikiem mającym wpływ na jakość życia mieszkańców zamieszkujących daną przestrzeń, zarówno z psychologicznego, społecznego jak i kulturowego punktu widzenia. By o tożsamość dbać, trzeba najpierw uświadomić ją sobie ,zdawać sobie sprawę z jej roli i znaczenia dla naszego życia i mieszkania w danym środowisku. Istotnym dla człowieka jest rozumienie zjawiska sensu życia w odniesieniu do przestrzeni życia, jako swojego miejsca w świecie. Ponieważ kiedy zrozumie się wszechogarniający rytm życia miejsca zamieszkania ,ruch , smak, zrozumie się nieco z życia.

Rozwój zarówno miasta jak i gminy Zielona Góra wykazuje postępujący proces niekontrolowanej linearnej rozbudowy tzw. urban sprawl. Zjawisko to, mimo że jest w historii miasta obecne od dawna, wraz z intensywnym rozwojem w XXI wieku, nasila się i wywiera niekorzystny wpływ na jakość zamieszkania, komunikację i dostępność. Przyjęte kierunki zmian zagospodarowania przestrzennego w aktualnych dokumentach strategicznych obszaru nowego miasta (od 1 stycznia 2015) powstałego z połączenia miasta i gminy wiejskiej Zielona Góra nie gwarantują zahamowania niekorzystnych procesów. Skutkiem występowania procesu niekontrolowanej linearnej rozbudowy jest nadmierny i zagęszczony rozrost struktur urbanistycznych wzdłuż dróg i szlaków komunikacyjnych. Uniemożliwia on optymalne wykorzystanie terenów położonych głębiej lub w drugiej linii od istniejącej infrastruktury oraz powoduje powstawanie martwych przestrzeni bez obsługi i dostępu komunikacyjnego. Wraz z każdą nową inwestycją (działka, zgodnie z przepisami, z zapewnionym dostępem do drogi publicznej), dostęp do rozproszonych terenów rekreacyjnych (zieleni), oddala się coraz bardziej od ścisłego centrum miasta. Pogarszające się warunki zamieszkania są bezpośrednią konsekwencją niekorzystnego zjawiska sprawl.

Autor jako dawny uczeń tytułowego bohatera artykułu i jego czołowy współpracownik przy wykonywaniu różnorodnych prac twórczych, przytacza wspomnienia i analizę osobowości prof. J. Tadeusza Gawłowskiego. Artykuł posiada obiektywne i oficjalne cechy kronikarskie, a jednocześnie wprowadza Czytelnika w bardziej osobiste tajniki wybitnego architekta, nauczyciela akademickiego – a zarazem barwnego i życzliwego człowieka. Artykuł stanowi zarówno materiał naukowy, biogram, jak też żywe przypomnienie ważnej postaci z pocztu architektów polskich, związanego po części ale walnie, z Krakowem. Przy okazji jubileuszu 70-lecia Politechniki Krakowskiej, cennym jest bowiem ukazanie jej wybitnego pracownika, który dzielił swą aktywność także na potrzeby trzech innych, znaczących uczelni.