Przegląd Filozoficzny. Nowa Seria

Stanowisko Feuerbacha nazywam antropomorfizmem co do pojęcia Boga, krócej – antropomorfizmem teologicznym. Uznaję je za teorię, i akceptuję. Teza główna tej teorii głosi (w sformułowaniu semantycznym): w każdej deskrypcji „Bóg” (takiej, że jej skrótem jest nazwa „Bóg”) występują wyłącznie wyrażenia dotyczące człowieka. W języku mentalistycznym natomiast (endemicznym Feuerbachowi): nie ma w pojęciu Boga niczego, co wykraczałoby treściowo poza pojęcia dotyczące człowieka. Antropomorfizm Feuerbacha ma wersję słabą oraz wersję mocną. Słaba – pojęcie Boga ma faktycznie feuerbachowską charakterystykę. Mocna – feuerbachowska charakterystyka pojęcia Boga jest konieczna na sposób konieczności przyrodniczej. Wersje te można zespolić, korzystając z dictum znalezionego dla opisu analogicznej sytuacji – ignoramus et ignorabimus. Antropomorfizm Feuerbacha konfrontuję z najmocniejszym argumentem, jaki potrafię sobie wyobrazić – z argumentem wymierzonym w naturalizm, rezerwuar przesłanek Feuerbacha. Argument ten dozbrajam obiecującą ontologią pojęć, zaczerpniętą od Bernarda Bolzano. Pokazuję na koniec, że maszyneria ta nie pracuje, a (niefeuerbachowskie) absolutne pojęcie Boga jest (uwaga: zależność o kontrintuicyjnym przebiegu!) niekonstruowalne, bo nieskonstruowane. W tym położeniu, mając antropomorfizm teologiczny za hipotezę przyrodniczą, czekam cierpliwie (zgodnie skądinąd z postulatem Stratona) na jej obalenie.

Dziedzictwo Arystotelesa stanowi istotny punkt w historii refleksji nad statusem embrionu ludzkiego. Wypr acowana przez Stagirytę koncepcja rozwoju prenatalnego człowieka wyznaczyła horyzonty myślowe nie tylko w dziedzinie filozofii, ale także medycyny. Arystotelesowskie tezy z zakresu antropologii były również fundamentem dla refleksji nad oceną moralno-prawną przerywania ciąży. Celem analiz jest zrekonstruowanie statusu embrionu ludzkiego według Arystotelesa w oparciu o trzy fundamentalne zagadnienia: natury embrionu ludzkiego, jego animacji oraz natury duszy. Podjęta zostaje również próba wykazania zależności między tymi zagadnieniami. Przesłanki empiryczne stanowią bazę wyjściową dla analizy kategorii filozoficznych zogniskowanych przede wszystkim na pojęciu „duszy rozumnej”. Koncepcja Arystotelesa zakłada animację opóźnioną embrionu ludzkiego. Empiryczne i metafizyczne kategorie znajdują odzwierciedlenie w głoszonych przez Arystotelesa poglądach na temat dopuszczalności przerywania ciąży.

Zagadnienie człowieka jest u Descartes’a niejednoznaczne, ponieważ jego rozważania dotyczą najczęściej duszy i ciała branych z osobna. Konsekwencją takiego dualizmu jest rozwój kartezjanizmu albo w kierunku spirytualizmu Malebranche’a, albo materializmu La Mettriego i Condillaca. W artykule rozważam zasady czy racje dla tych dwóch linii rozwojowych. Jednak największą wartość upatruję w odnajdywaniu śladów „prawdziwego człowieka” Descartes’a, którego dualistyczna filozofia praktycznie pomija. Mamy zatem człowieka jako umysł, człowieka jako ciało, oraz człowieka jako złożenie ciała i umysłu. Dysponujemy również koncepcją człowieka jako wolnego i afirmującego swe istnienie poprzez wybór. Jedną z alternatyw tego wyboru jest byt, drugą nicość. Prowadzi to ostatecznie do planu myśli prywatnej, w której nieopisywalny dla nauki człowiek znajduje największe ocalenie, ale w efekcie pozostaje znany tylko samemu sobie.

Krytycyzm, który pojawił się w nowożytnej filozofii, w istotnym stopniu różnił się od swoich starożytnych i średniowiecznych odpowiedników. Celem rozważań jest prezentacja wskazanych w tytule form krytycyzmu Kartezjusza, Hume’a i Kanta, połączona z wykazaniem, że wszystkie one artykułowane były w opozycji do dwóch głównych teoretycznych adwersarzy, tj. dogmatyzmu oraz sceptycyzmu.

Mesjanizm jako ogólna idea wywodzi się z religii. Idea ta może jednak w różny sposób przekładać się na poszczególne swoje elementy składowe. Nie wszystkie te elementy muszą zawsze występować razem w poglądach danego myśliciela czy artysty, którego jesteśmy skłonni uznawać za mesjanistę. Dla przykładu, mesjanizmowi narodowemu nie musi towarzyszyć wiara religijna, a jeśli towarzyszy, nie musi być ortodoksyjna. Dlatego niektóre z koncepcji polskich mesjanistów mogą być nawet ze sobą sprzeczne pod względem szczegółowych konsekwencji, wydobywanych z ogólnej idei mesjanizmu. Dla zobrazowania wielości stanowisk zostają przypomniane i skomentowane wybrane koncepcje „mesjanizmu poetów” (A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. Norwid) i „mesjanizmu filozofów” (J. Hoene-Wroński, A. Cieszkowski, K. Libelt, B. Trentowski).

W artykule badam naturę poznania intelektualnego opisaną przez Henri Bergsona w Ewolucji twórczej (1907). W pracy tej teoria wiedzy naukowej i potocznej zyskuje w istocie swój ostateczny kształt; zostaje umieszczona w ewolucji życia. W tym kontekście analizuję charakter relacji wytyczanych przez ludzki rozum oraz rodzaj zależności występującej między poznaniem intelektualnym i rozwojem gatunkowym człowieka. Według Bergsona można stosować z powodzeniem metody rozumu w naukach ścisłych czy przyrodniczych, lecz nie w tych gałęziach wiedzy, w których oddziałuje trwanie. Dlatego błędem jest rozszerzanie praw fizyki i matematyki na zjawiska zachodzące w materii organicznej i w umyśle. Z punktu widzenia epistemologicznego życie i świadomość konstytuują inny, specyficzny dla siebie poziom. Wyznaczenie dziedziny badań właściwej intelektowi i ograniczenie pola jego aktywności pozwala zarazem na przekroczenie relatywizmu poznawczego I. Kanta.

Koncepcja idei Romana Ingardena wiele zawdzięcza wypracowanej przez Jeana Heringa teorii idei, istoty i jakości idealnych. Celem artykułu nie jest jedynie prezentacja obszarów pokrewnych dla obu myślicieli i ukazanie twórczej kontynuacji myśli Heringa dokonanej przez Ingardena, ale przede wszystkim wskazanie na miejsca, w których rozchodzą się drogi obu koncepcji, i przedyskutowanie motywów, dla których tak się stało. Perspektywa ta pozwala zrozumieć powody zmiany stanowiska Ingardena w sprawie struktury idei, a także racje, które stały za przyjęciem takiej a nie innej ostatecznej ich postaci. Odmienność Ingardenowskiego projektu od wcześniejszych teorii idei najwyraźniej uwidacznia się dzięki uznaniu zmiennych w zawartości idei i ich doniosłej funkcji, co zresztą w opinii samego Ingardena stanowiło pewne novum. W artykule nie zostały pominięte również liczne problemy związane z typami i funkcją samych zmiennych.

Bezludne wyspy pojawiają się w dwóch tekstach Gilles’a Deleuze’a. Pierwszy z nich to krótki esej z lat 50. pt. Causes et raisons des îles désertes, drugi to appendyx do Logiki sensu – Michel Tournier i świat bez bliźniego z roku 1969. Rekonstrukcji drugiego z tych tekstów dokonał Jakub Tercz w artykule Bliźni w filozofii Deleuze’a („Przegląd Filozoficzny” 2015, nr 1). Doceniam tę pracę, chociaż nie podzielam jej wniosków. Za problemy z właściwą interpretacją pojęcia bliźniego (i jego „zniknięcia”) w dużej mierze odpowiada sam Deleuze. Jego lektura powieści M. Tourniera Piętaszek czyli otchłanie Pacyfiku, bazująca na kategoriach transcendentalnych, intersubiektywnych struktur, zapoznaje obecne tam materialistyczne potencjały. Pod tym względem bardziej obiecujący – choć zarazem ezopowy i ezoteryczny – wydaje się wcześniejszy ze wspomnianych tekstów Deleuze’a. Rozpoznaje on, że w historii Robinsona obecne są także stawki polityczne, a jego mit daje się czytać, a nawet należy to robić, w sposób krytyczny (w marksowskim, a nie w kantowskim sensie). Dlatego w ostatniej części artykułu oddaję głos Tournierowi i jego Piętaszkowi, aby razem z nimi pomyśleć bardziej immanentystyczną i obfitszą w linie ujścia teorię robinsonady.

Ayn Rand (1905–1982) była przedstawicielką amerykańskiego liberalizmu radykalnego czy też libertarianizmu. W swoich dziełach filozoficznych, politologicznych, ale także w powieściach, esejach i felietonach publicystycznych wyłożyła podstawy swojej filozofii politycznej. Tę filozofię polityczną określiła mianem „obiektywizmu”. System obiektywistyczny Rand opiera się na szeregu fundamentów aksjologicznych. Jednym z nich jest rozum, któremu odpowiada cnota racjonalności. Celem niniejszego tekstu jest ukazanie, w jaki sposób Rand interpretowała rozum oraz racjonalność, a także w jaki sposób oba te elementy determinowały podstawy jej filozofii politycznej.

Artykuł przedstawia dokonane przez Donalda Davidsona przezwyciężenie poglądu, jakoby poznanie rzeczywistości było możliwe wyłącznie poprzez odniesienie do danej, przygodnej siatki pojęciowej i w konsekwencji nie mogło nosić miana „obiektywnego”. Davidson atakuje ową tezę, wskazując, że niesie ona ze sobą presupozycję, którą sama wyklucza. Poruszony zostaje również problem przekładu, gdzie Davidson twierdzi, że już rozpoznanie lokalnej nieprzekładalności zakłada znajomość wielu przypadków przekładalności. Sama metafora siatki pojęciowej „porządkującej” lub „organizują170 Wojciech Kozyra cej” pozamentalną rzeczywistość zostaje przez Davidsona odrzucona poprzez wykazanie, że używający jej relatywiści naruszają reguły kierujące poprawnym użyciem owych słów w języku naturalnym. Po zarzuceniu prób ugruntowania obiektywności w dowodzie na istnienie świata Davidson szkicuje swój własny pogląd, zwracając naszą uwagę na sposób, w jaki obiektywność manifestuje się w ludzkim doświadczeniu. Przy tej okazji powołuje się na swoją ideę holizmu mentalnego, oraz nalega na niereistyczne podejście do indywiduacji stanów mentalnych.

Artykuł jest komentarzem do artykułu prof. Roberta Poczobuta Panpsychizm a teoria emergencji: Leibniz vs Popper („Przegląd Filozoficzny” 2017, nr 4). Celem mojej pracy jest zasugerowanie, że wbrew temu, co twierdzi autor tekstu, panpsychizm jest poglądem, na rzecz którego można racjonalnie argumentować i za którym przemawiają istotne względy. W pierwszej części staram się wskazać, że wykorzystany przez Poczobuta argument z aprioryczności panpsychizmu nie jest w stanie oddalić współczesnych odmian tego stanowiska, które nawiązują do radykalnego empiryzmu. W drugiej części argumentuję, że emergentyzm napotyka istotne trudności z wyjaśnieniem świadomości. Twierdzę również, że – w przeciwieństwie do samej relacji emergencji – emergentyzm to pogląd metafizyczny, który nie jest ani weryfikowany, ani falsyfikowany przez nauki szczegółowe.

Artykuł przedstawia zastosowanie koncepcji tzw. niestandardowej metafilozofii do badania zawartości „przestrzeni antropologii filozoficznych”. Pokazuje, jak wychodząc od stosunkowo prostej koncepcji, jaką jest interpretacja humanistyczna, można wygenerować dość obszerną klasę antropologii filozoficznych.