Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Renesans w Polsce, „Odrodzenie” to złoty wiek kultury polskiej, to czasy króla Zygmunta I Starego, patrona wielu artystów, który zatrudnił architekta Bartolomeo Berrecci z Florencji, do czasu panowania syna, króla Zygmunta Augusta, następnie do czasów króla Stefana Batorego i kanclerza Jana Zamoyskiego. Wówczas Miasto Zamość zostało zaplanowane na prawach i na wzorach włoskich miast handlowych, słynnej renesansowej koncepcji miasta idealnego „città ideale” w określonej sytuacji.

Odnowienie Starego Miasta w Zamościu rozpoczęto realizować bez mała przed stu laty. Wówczas wybitni krzewiciele kultury, w okresie początku 20-lecia międzywojennego, podjęli zamysł przywrócenia rangi tego dzieła kultury polskiej. Idea ochrony dziedzictwa kultury narodowej narastała stopniowo do czasu podjęcia pierwszych badan naukowych, kształtowania norm i zasad opieki i konserwacji. Dziś Zamość został wpisany na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Wielu rzeczy dokonano, wiele pozostało do zrobienia.

Odnowienie Zamościa rozpoczęto realizować bez mała przed stu laty. Wówczas wybitni krzewiciele kultury z początkiem 20-lecia mi ę dzywojennego podjęli zamysł przywrócenia rangi tego dzieła kultury polskiej. Idea ochrony dziedzictwa kultury narodowej narastała stopniowo do czasu podjęcia pierwszych badan naukowych, kształtowania norm i zasad opieki i konserwacji. Dziś Zamość został wpisany na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Wielu rzeczy dokonano, wiele pozostało do zrobienia.

Rozważając antropologiczne i socjologiczne aspekty rozwoju miasta zabytkowego jakim jest Zamość należy wspomnieć o tych elementach życia mieszkańców, które wnosiły wartości intelektualne w przestrzeń kulturową miasta, wpisanego w 1992 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury. W pracy przypomniano wyjątkowe miejsce spotkań zamojskiej inteligencji w latach 1957–2003, kawiarnię „Ratuszową ”. Znajdowała się ona w centralnym punkcie miasta, w zamojskim ratuszu. W artykule udowadnia się , że nie było to tylko miejsce beztroskiej rozrywki ale konkretnej, twórczej dyskusji i pracy. Przypomniano także „życie kawiarniane” i stałych bywalców kawiarni Lwowa, Krakowa i Warszawy.

Życie codzienne mieszkańców miast, miasteczek i wsi budzi niesłabnące zainteresowanie nie tylko środowisk naukowych, ale także szeroko rozumianych społeczności lokalnych. Siedemnastowieczny Zamość, jako ważne centrum handlowe i naukowe wielokulturowej i wielowyznaniowej Rzeczypospolitej stanowi także interesujący przedmiot badań w różnych aspektach związanych z życiem codziennym. Zagadnienie to podejmowało już w swoich opracowaniach wielu badaczy, jednak że ciągle jeszcze dalekie jest ono od wyczerpania. Podejmując próbę odtworzenia fragmentów barwnego życia codziennego mieszka ńców Zamościa w tym okresie autor koncentruje się na wybranych aspektach, takich jak uroczystości cechowe czy udział w uroczystościach religijnych. Analizuje także codzienne swary i kłótnie, próby ich łagodzenia, drobne i poważne przestępstwa, wyroki sądowe i sposoby wymierzania kar. Ważnym elementem ż ycia codziennego są także plotki, wskazujące na sposób rozpowszechniania się informacji kształtujących opinie społeczne. W życiu codziennym szczególne miejsce zajmuje rozrywka, towarzysząca mieszkańcom na różnych etapach aktywności zawodowej i społecznej, jako stały element zamykający wszystkie sprawy.

Artykuł oparty jest na pamiętniku zamojskiego mieszczanina i profesora Akademii Zamojskiej Bazylego Rudomicza z lat 1656–1672, oraz innym materiałach źródłowych.

Myślą przewodnią rozważania nad kompozycyjnymi i architektonicznymi wyznacznikami tożsamości miejsc w krajobrazie (w konsekwencji – tożsamości krajobrazów) jest w znacznej mierze geneza ich powstania i ocena ich przemian w czasie. Można zatem mówić o idei „dawnej” i „nowej” tożsamości miejsca (krajobrazu będącego jego zewnętrznym wyrazem). Zwłaszcza w przypadku, gdy wykazujemy „dobrą” postawę wobec tego, co określa „kulturę miejsca” wynikającą z jego „umiłowania” i chęci współuczestniczenia w zaczętym wobec niego dziele stworzenia. Humanitarna postawa w omawianym tu duchu troski o zastane dziedzictwo kulturowe i wyrażający je krajobraz każdorazowo może być identyfikowane z tożsamością miejsca lub jej składowymi (tradycją, kulturą , kanonem). Jest bowiem oczywiste, że w duchu kontynuacji dobrej postawy (trwającej miłości do tych obszarów) często w miejscu „dawnej” (dobrej) tożsamości – chcemy i wręcz musimy zaproponować „nową ” (dobrą ) tożsamość – zgodnie z celami i zakresami ochrony poszczególnych obszarów , w tym ich kompozycyjnej czy architektonicznej wartości. Autor podjął próbę przedstawienia tych idei na przykładzie bezprecedensowej w skali kraju, a nawet Europy rewitalizacji krajobrazu warownego Twierdzy Zamość.

Twierdza w czasach budowy Zamościa powstawała w ścisłym związku z geometrią widzenia. Przejawiało się to zarówno w sferze utylitarnej jak i estetycznej, dotyczyło skali urbanistycznej jak również skali dalekich ekspozycji. Badania widokowe wykonane w ramach Studium kształtowania terenów pofortecznych Twierdzy Zamość pozwoliły ocenić współczesny stan ekspozycji i określić możliwości ich korekty. Ich efekt stał się istotnym elementem koncepcji projektowej zarówno w warstwie kompozycyjnej jak również w części związanej z udostępnianiem turystycznym.

Artykuł porusza problematykę zagospodarowania przestrzeni obszaru centralnego Zamościa w oparciu o niezrealizowane projekty śródmieścia. Wyjaśnia również genezę formowania jego zasięgu oraz układu przestrzennego, na co wpłynęło funkcjonowanie XIX-wiecznej twierdzy. Już w 1804 r. ordynat Stanisław Kostka Zamoyski planował wyburzyć niszczejące fortyfikacje i sprzedać pas gruntów fortecznych pod zabudowę. Zmiana sytuacji na politycznej arenie Europy sprawiła, że Zamość pod rządami carskiej Rosji stał się fortecą – miastem zamkniętym, w którym życie cywilne zostało zepchnię te na drugi plan i oddzielone od historycznego centrum kordonem obwodów strategicznym. Dopiero 24 lata po kasacie twierdzy, w 1880 r. powrócono do koncepcji zagospodarowania obszaru pofortecznego w związku z planowanym rozwojem miasta, co jednak spotkało się ze sprzeciwem strony wojskowej – właściciela tych terenów. Po odzyskaniu niepodległości magistrat wysuwał ambitne projekty realizacji zabudowy na terenie esplanady 1 dawnej twierdzy, co i tym razem napotykało opór władz wojskowych. W wyniku zamiany spornych gruntów pod koniec lat 30. XX w. zaistniała możliwość inwestowania na obszarze fortecznym. Przykładem był uchwalony w 1939 r., pionierski z wielu względów, plan zagospodarowania przestrzennego Zamościa autorstwa Władysława Wieczorkiewicza i Jana Zachwatowicza, w którym autorzy postulowali realizację śródmieścia w oparciu o liniowy układ dwuogniskowy między Starym Miastem a Nową Osadą.

Uzasadnieniem dla tak sformułowanego tytułu jest dynamika przemian zachodzących we współczesnej kreacji architektonicznej, której wyrazem są formy niedające się jednoznacznie przyporządkować – zlokalizowane na pograniczu dyscyplin, kontestujące dotychczasowe granice. Głównym przesłaniem pracy jest stwierdzenie, że transgresja w architekturze otwiera nowe możliwości dla działalności architektonicznej. Prowokuje do redefinicji pojęcia architektury oraz roli architekta. To naczelne założenie zainspirowane zosta ło współczesnymi praktykami architektonicznymi, a także ostatnio wydanymi publikacjami podejmującymi problematykę transgresji w architekturze, (np. The Architecture of Transgression, wydaną w ramach prestiżowego czasopisma AD –Architectural Design). Artykuł w zamierzeniu ma skłaniać do refleksji, a co istotniejsze, ma inspirować do dyskusji nad zagadnieniem transgresji we współczesnej działalności architektonicznej.

W niniejszym artykule podjęto zagadnienie ekologicznych mostów pieszych kreujących przyjazne tereny (enklawy) zieleni w miejskich tkankach urbanistycznych. Omówione przypadki obejmują realizacje takich projektów jak: High Line w Nowym Jorku i Garden Bridge w Londynie. Myślą przewodnią artykułu jest porównanie zielonych mostów wkomponowanych w miejską tkankę urbanistyczną z „żywymi mostami”. Autorka artykułu podkreśla ograniczenia potencjalnej możliwości uprawiania „żywych mostów” w miejskiej tkance, wynikające z klimatu, czasu ich powstania i ograniczeń przestrzeni miejskiej. Zauważa także silne tendencje do kreowania stref zieleni w „betonowej” tkance urbanistycznej, ale także użycia sztucznych materiałów w tkance „żywych mostów”.

Artykuł łączy dwa zagadnienia: miasta jako tekstu oraz klasycystycznych tendencji w projektowaniu miast w drugiej połowie XX wieku. Powyższe kwestie prezentowane są na przykładach miast idealnych: wizji Waszyngtonu 2000 proj. Leona Kriera, Nowej Huty oraz osiedla proj. Ricardo Bofilla w Saint-Quentin-en-Yvelines. Jako kontynuacja europejskiego miasta idealnego zaprezentowane zostało szanghajskie Lingang proj. GMP.