Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie

Wola Justowska jest od dawna uznawana za najbardziej atrakcyjną dzielnicę willową Krakowa. W roku 1948 przeniesiony tu został z Komorowic Śląskich drewniany kościół z XVI wieku, który w 1978 roku, w niewyjaśnionych okolicznościach spłonął. Został on wkrótce odbudowany, ale w 2002 roku spłonął po raz drugi. Po rozpatrzeniu szeregu różnych koncepcji – w różnych lokalizacjach – w wyniku wyraźnej woli mieszkańców Woli – aby utrzymać dotychczasową formę i położenie kościoła drewnianego, zespół autorski opracował ostateczną wersję projektu – poprzedzoną stosownymi studiami krajobrazowymi. Polega ona na odtworzeniu drewnianego kościoła (w niewielkim zakresie zmodyfikowanego) i posadowieniu go na betonowym tamburze – częściowo osłoniętym od zewnątrz zróżnicowanym ukształtowaniem terenu. Koncepcji tej przyświecała myśl – podobna do idei pierwszej odbudowy spalonego obiektu – pogodzenie formy odtworzonego zabytku z współczesnymi potrzebami parafii.

W XIX i 1. połowie XX wieku w całej Europie powstały liczne parki, które choć różnią się pod wieloma względami, wykazują jednak pewne podobieństwa w strukturze przestrzennej i kompozycji. Pytanie brzmi, czy późne nowoczesne parki publiczne, wybudowane w 2. połowie XX wieku posiadają cechy klasycznego designu i „zasady” kompozycyjne? Jak oddziałuje ekstremalnie funkcjonalne podejście na projektowanie parków ery po II wojnie światowej? Odpowiedź jest wynikiem szczegółowej analizy w zakresie struktury powierzchni i zasad kompozycyjnych parków wybudowanych w tych czasach. W badaniach analizowano, według przyjętych kryteriów, Park Jubileum w Budapeszcie, jedną z najbardziej znanych, współczesnych realizacji na Węgrzech. 12 ha Park Jubileum (zbudowany w 1965 roku) znajduje się w samym sercu Budapesztu, na szczycie Góry Gellerta, obok Dunaju. Lokalizacja wysoko nad miastem, na odsłoniętym zboczu, daje możliwość szerokich panoram widokowych na całe miasto. Układ parku jest zasadniczo zależy od mocno urozmaiconej topografii, a jednym z jego największych walorów jest naturalisty wygląd zbocza, które określa strukturę przestrzeni i wpisuje się w naturalny teren, a także system ścieżek poprowadzonych wzdłuż linii konturów. Z formalnego punktu widzenia, ciekawą cechą jest dominacja obiektów dwuwymiarowych, o charakterystycznych kształtach, jak rabaty kwiatowe lub ozdobne baseny oraz układ systemu ścieżek. Pomimo, iż główną funkcją parku jest podkreślenie fantastyczny walorów widokowych, istnieje także kilka placów zabaw. Dla współczesnych użytkowników, główną zaletą parku, który w tym roku obchodzi 50-lecie istnienia, jest fakt, iż – pomimo kilku niewielkich elementów – od czasu jego powstania, nie wprowadzano w nim zasadniczych zmian. W pierwszym kroku analizie poddana została struktura przestrzenna parku, stawiając dodatkowy nacisk na istnienie lub brak jakiejkolwiek osi, na zaakcentowaniu wejść, organizację przestrzeni wewnątrz parku i na istnieniu/braku hierarchii. Ważnym elementem analizy był aspekt połączenie parku z tkanką miejską i terenami zieleni znajdującymi się w pobliżu. Następnym krokiem było porównanie wyników z innych parków powstałych przed laty, ale o podobnym otoczeniu przyrody. Celem przeprowadzonych badań jest określenie, jak bardzo kompozycja przestrzenna Parku Jubileum różni się od kompozycji przestrzennej w klasycznych parkach. Wyniki mogą pomóc zrozumieć, jakiego rodzaju kompozycja i struktura przestrzenna jest typowa dla nowoczesnych parków. Byłoby ważne, aby zachować te specjalne miejsca i struktury Parku Jubileum, podczas coraz bardziej pilnego remontu.

Tekst w zarysie przedstawia sylwetkę Profesora Stefana Żychonia – zakopiańczyka, znakomitego narciarza i architekta – współzałożyciela i profesora Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej Praca jest wprowadzeniem do opublikowanej po ponad półwieczu naukowej pracy Profesora, którą poświęcił zagadnieniom początków i rozwojowi przemysłu u podnóża Tatr.

Przeprowadzone w formie analiz badania ustaleń miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i w części przypadków realizacji tych zapisów prawa miejscowego w praktyce wykazały, że ustalenia przestrzennego prawa miejscowego nie mają nic albo nie wiele wspólnego z zasadami kompozycji urbanistycznej i tym samym z ładem przestrzennym. Badania ograniczyły się do analizy komponowania zabudowy, bez uwzględnienia wszystkich innych uwarunkowań, jakie muszą towarzyszyć procesowi projektowania urbanistycznego i jego wyników. Urbanistykę w tym artykule traktuje się jako uporządkowaną przestrzeń, powstałą na podstawie czytelnej koncepcji urbanistycznej, która uwzględnia zasady kompozycji urbanistycznej. Nie odnosi się pojęcie urbanistyki do chaosu przestrzennego, jaki jest lub powstaje po realizacji ustaleń planu.

W artykule przedstawiono założenie urbanistyczne, będące modelowym, najlepiej zachowanym przykładem osiedla przemysłowego w północnych Włoszech. Przedmiotem badań prezentowanych w artykule jest przestrzeń publiczna osiedla Crespi d›Adda w Prowincji Bergamo w Lombardii. Szczególną uwagę zwrócono na występujące tam tereny zieleni oraz ich obecne użytkowanie. Program osiedla był bardzo zróżnicowany. Główne miejsce, poza fabryką, zajmował park publiczny, stanowiący ważny element kompozycyjny i ideologiczny. Zadanie badawcze miało na celu zapoznanie się, na przykładzie Crespi, z obecną sytuacją osiedli poprzemysłowych w północnych Włoszech, które stanowią dla autorki materiał porównawczy dla osiedli analizowanych w Polsce.

Metropolia Barcelońska należy do pierwszej dziesiątki aglomeracji miejsckich Europy. Uwarunkowania geograficzne i przyrodnicze - położenie pomiędzy morzem, a równolegle do niego przylegającymi, zalesionymi pasmami górskimi rozdzielonymi szerokimi dolinami rzek miały znaczący wpływ na uformowanie się hynrydowej struktury urbanistycznej. Jej sercem pozostaje założona przez Fenicjan u stóp wzgórza Montjuic, w naturalnym porcie Barcelona, która przez ponad dwa tysiące lat rozwijała się wraz z sąsiednimi miejscowościami wypełniając tkankę miejską coraz to nowe fragmenty naturalnego krajobrazu. Monumentalne gmachy i budynki wysokie, powstające we wszystkich okresach historycznych, informowały o potędze miasta, wyznaczając miejsca ważne zarazem dla jego kompozycji urbanistycznej i statusu. Ostatnie dekady nie przyniosły w tej tendencji rewolucyjnych zmian. Zmieniły się natomiast formy architektoniczne tych najbardzej emblematycznych w skali metropolii budowli.

Tradycyjny model miasta wielonarodowego, polegający na harmonijnym złożeniu wspólnych wszystkim mieszkańców przestrzeni wymiany handlowej i odrębnych przestrzeni zamieszkania ustępuje modelowi współczesnemu, opartemu na zasadzie rozproszenia ludności i zaniku przestrzeni publicznych. Wiele funkcji ekonomicznych, społecznych i kulturowych, które istniały w przestrzeni publicznej tradycyjnego miasta realizowanych jest obecnie w przestrzeni wirtualnej. Rozproszenie imigrantów w strukturze wielonarodowego miasta sprzyja powstaniu atrakcyjnego, kalejdoskopowego i wielokulturowego organizmu miejskiego, natomiast ich separacja w dzielnicach-gettach sprzyja narastaniu zjawisk patologicznych.

Starano się przedstawić „ciągłość” jaka, mino zaprzeczeń twórców jest nieodzowna do tworzenia nowości. Kolejne nurty i style (dziś mody) w architekturze starają się zaprzeczać ideom i formom poprzednikom. Sztuka awangardowa odżegnuje się od jakiejkolwiek kontynuacji. Oryginał już w świecie współczesnym, a w ponowoczesności szczególnie, nie istnieje. Świat jest napełnieni kształtami, kolorami i obrazami przeszłości i nie jest w stanie się z tego wyzwolić. Artystom towarzyszy złudne wrażenie o ich genialności i oryginalności. Patrząc na budowane dziś budynki, możemy dostrzec niezbudowaną architekturę z początku XX wieku. Nie jest to bynajmniej zarzut co do braku oryginalności, ale stwierdzenie smutnego faktu o nie możności tworzenia nowości całkowitej. Może poprzednikom bez dostępu do internetu i Światowej Biblioteki Wyobraźni było łatwiej.

Obszary zielone w małej skali, parki miejski, lasy miejskie lub naturalne obszary zielone są istotnym komponentem struktury przestrzennej miast. W artykule, na przykładzie Bratysławy, przeanalizowano wykorzystane i utracone możliwości zastosowania koncepcji zielonych obszarów, jako strategii dla regeneracji urbanistycznej i rozwoju oraz poddano dyskusji możliwości wykorzystania tych koncepcji w nauczaniu i edukacji praktycznej w dziedzinie urbanistyki i architektury krajobrazu.

W artykule przedstawiono projekt i realizację górskiej kolei napowietrznej Ivigna w Merano we Włoszech, autorstwa włoskiego architekta Rolanda Baldiego. Pudełkowa forma odważnie i pewnie została wprowadzona w otoczenie gór, jako celowe odcięcie się od standardów nawiązania do genius loci naturalnego krajobrazu. Przedstawiona twórczość prezentuje awangardowe, nowatorskie i rzetelne podejście do kompozycji architektury w kontekście krajobrazu górskiego. Pomimo surowości kształtu odczuwa się tutaj rodzaj wyrafinowanego rytmu architektonicznego i lekkości kreowania obiektu wpisanego w otwartą przestrzeń. Istotne jest poszukiwanie nowych form i technologii dla potrzeb powiązania z naturą oraz kulturą, m.in. w celu kształtowania ciekawej architektury modernizmu, wkraczającej w XXI w.

Omówiono zakres pojęcia złożoności w psychologii oraz jego wpływ na architekturę w latach 60. XX w. Odniesiono się do pojęcia optymalnej złożoności. Przedstawiono komentarz do ostatnich tekstów prof. Juliusza Żórawskiego: „Siatka prostych” i „Ograniczona złożoność” z r. 1967,w których autor omawia znaczenie wprowadzonego przez siebie pojęcia ograniczonej złożoności dla architektury, a także krytykuje zbyt daleko idące prognozowanie przyszłego rozwoju przez J. Fourastié. Myśl Żórawskiego rozwija się w tym samym okresie, co propozycje R. Venturiego.

Większość średniowiecznych włoskich miast to civitas zrodzone na ruinach państwa rzymskiego. Ich piękno bywa źródłem głębokich przeżyć estetycznych, które Sławomir Gzell nazywa bellezzą. Jest kilka charakterystycznych elementów składających się na "obrazowość", malarskość i harmonię tych miast, które skłaniają obserwatora do silnych wzruszeń i stałej eksploracji zmysłowej. Autorka snuje rozważania nas aspektami tworzącymi fenomen piękna miast i miasteczek włoskich - miejsc, które stanowią metaforę ludzkich pragnień i głębokich potrzeb.

Bulwary Wiślane, stanowiące wartościowy obszar w urbanistyce Krakowa, są kluczowym pasmem rozwoju kulturowego miasta. Autorka podejmuje temat aktywizacji funkcjonalnej Doliny Wisły w Krakowie w kontekście procesów miastotwórczych dzielnicy Zabłocie. Poruszając kwestię syntezy współczesnego muzealnictwa i architektury, prezentuje projekt dyplomowy Muzeum Fotografii przy ul. Zabłocie w Krakowie.

Parki miejskie odgrywają bardzo ważną rolę w zurbanizowanym krajobrazie. Stanowią formy zieleni komponowanej łączącej ze sobą elementy ogrodnictwa z architekturą, historią i kulturą. W artykule przestawiono zabytkowe i historyczne parki miejskie oraz włączone w granice Poznania dawne zespoły rezydencjonalno- parkowe występujące aktualnie w klinowo-pierścieniowym systemie zieleni miasta. Celem prowadzonych badań było wskazanie ich historycznej i współczesnej funkcji, ogólnego zachowania i kondycji. Wyniki przedstawiono w formie tabeli, w której porównano znaczenie historyczne obiektów z ich rolą współczesną.

Zagadnienie „naturalne cechy wody – naturalne tereny zabudowy – psycho-emocjonalne zależności z ludźmi” z punktu widzenia ukształtowania architektury i krajobrazu jest niezbędne w dzisiejszych czasach. Badając współczesne pomniki wyznaczaliśmy metody planowania i kształtowania krajobrazu, w taki sposób, aby stworzyć odpowiedni nastrój, wywołując u ludzi poczucie żalu, smutku i straty. Przeprowadzone analizy współczesnych pomników pozwoliły nam odkrywać rolę wody, jako ważnego elementu kompozycyjnego w architektonicznej i krajobrazowej strukturze miejsc zabytkowych. Zidentyfikowano różne sposoby kształtowania wody, wraz z określeniem związku, jakie wrażenia emocjonalne wywierają one w tworzeniu miejskiego środowiska społecznego, które pozwoliłyby zachować pamięć historyczną i kulturową z pokolenia na pokolenie.

Ogród zoologiczny stanowi zespół dydaktyczny włączony w system zieleni miejskiej. Posiada on wartość poznawczą, rozrywkową, wypoczynkową oraz naukową. Oubliczne zespoły tego typu, bezpośrednio wywodzące się z tradycji barokowych menażerii, powstawały już od połowy XVIII wieku. Największy ich rozwój nastąpił dopiero od 2. poł. XIX wieku i w XX wieku. Problematyka artykułu dotyczy miniaturowych ogrodów zoologicznych powstałym na Górnym Śląsku przed II wojną światową. Przedstawiony zostanie ich zasób, stan zachowania praz charakterystyka na wybranych przykładach.

Wymagania publiczne stawiane parkom miejskim, sposoby użytkowania i przyzwyczajenia mieszkańców miast różnią się, w zależności od wieku i regionu. Ale czy parki publiczne mają jakieś odwieczne, niezmienne wartości w dziedzinie uzdrawiania społeczeństwa? Czy w dzisiejszym pędzie, blichtrze i cyfrowym świecie, ideę, która powołała do życia XVIII wieczny ruch parków publicznych, możemy postrzegać, jako wartość? Czy możemy odnaleźć uniwersalny aspekt w sposobie użytkowania parków, który będzie sprawdzał się, nawet w przypadku zwyczajnych użytkowników, turystów zwiedzających ogrody historyczne czy też osób codziennie odwiedzających zwyczajne parki? Budapeszt Városliget jest jednym z pierwszych światowych parków miejskich, w niektórych aspektach prawdopodobnie najwcześniejszym. Miejsce to było użytkowane, jako teren do rekreacji od połowy XVIII w., wtedy miasto Peszt zadecydowało o rozwoju parku publicznego, aby poprawić jakość życia w mieście. Park został zaprojektowany przez Heinricha Nebbiena w latach 1813–1816. Pomimo, że plan Nebbiena został zrealizowany częściowo, ze względu na brak środków, to Városliget zaczął funkcjonować w życiu stolicy, przyczyniając się do zmiany funkcji i struktury przestrzennej, jako istotna część otwartej przestrzeni do rekreacji, użytkowanej przez kolejne 200 lat. Artykuł dotyczy roli miejskich parków publicznych i analizy relacji pomiędzy zmieniającą się strukturą przestrzenną i sposobem użytkowania, na przykładzie parku Városliget. Analizy parku opierały się na badaniach struktury i użytkowników parku i zostały wykonane w ciągu ostatnich trzech dekad. Historia parku miejskiego czytelnie obrazuje, że wprowadzanie nowych funkcji, poza funkcją historyczną, jaką był otwarty teren rekreacji, nie zwiększyło wartości parku, ale przyczyniło się do znaczącej degradacji wartości i czynników, dzięki którym park cieszył się sympatią użytkowników. Częściowo zrozumiałe jest, że park nie jest objęty międzynarodowym programem turystycznym i nie figuruje na mapie kulturowych dzieł i instytucji stolicy. Ale może się tam znaleźć. Wszystko na to wskazuje: trwająca dwa wieki historia parku, idea jego powstania i kreacji, lokalizacja w strukturze miasta, zabytkowy i wartościowy drzewostan. Városliget jest wartością samą w sobie, bez tworzenia i podporządkowywania się nowym instytucjom i funkcjom.

Melancholia jako pojęcie przeszła od domeny ludzkiej psychiki w filozoficzne doświadczenie współczesności i w takiej postaci pojawia się w dzisiejszym kreowaniu przestrzeni architektonicznej. Przyjmuje przy tym różnorodne oblicza, od melancholicznych tematów, po poetykę przestrzeni ściśle związanej z zagadnieniem trwania – „melancholię monumentów” lub „melancholię ruin”. Przywołane przykłady zjawiska melancholii w architekturze dotyczą różnych jej wcieleń, zarówno w przestrzeni zbudowanej jak i narysowanej – architektury rozumianej szeroko: budynków, przestrzeni miejskich, land artu, interwencji artystycznych.

W XVII wieku funkcjonowały w Anglii dwa typy przestrzeni publicznych: skwery typu piazza, pozbawione kompozycji roślinnych oraz ogrodzone zielone place o charakterze ogrodowym, przeznaczone dla mieszkańców domów zlokalizowanych w pobliżu. Angielskie ogrody publiczne prezentowały typ wysokiej klasy przestrzeni miejskiej, który z czasem stał się popularny w wielu miastach europejskich. Celem artykułu jest określenie znaczenia tych założeń w krajobrazie zurbanizowanym, w tym wskazanie funkcji, jakie współcześnie pełnią one w tkance urbanistycznej miast.

Wspomnienie o Prof. dr hab. inż. arch. Tadeuszu Bartkowiczu koncentruje się na postaci znaczącego twórcy krakowskiej szkoły urbanistyki i planowania przestrzennego oraz ochrony środowiska. Syntetycznie przedstawione jego znaczące dokonania w tej dziedzinie oparto na dorobku naukowym i projektowym, osobistych kontaktach z Profesorem, oraz pracach omawiających ten dorobek innych pracowników nauki, przyjaciół, i uczniów.

W 1847 r., Rada Miejska w Peszcie otworzyła nową nekropolię, znajdującą się w centrum miasta. W 1956 r., zyskała ona nazwę Narodowy Panteon i Cmentarz. Współcześnie około połowa terytorium cmentarza jest uregulowana, niezwykłe grobowce, oryginalne lub artystyczne, są chronione, a pozostała część założenia została przeprojektowana, jako obszar zielony. W niektórych miejscach cmentarza nadal odbywają się pogrzeby, ale większa część nekropolii funkcjonuje, jako park publiczny.

Mądrze zaprojektowane przestrzenie publiczne stanowią istotny element sanacji miast zarówno jako strefy kolektywnej rekreacji jak i katalizatory rozmaitych aktywności społecznych. Ujmując temat z perspektywy racjonalnego użytkowania przestrzeni, kluczowym staje się wtórne wykorzystanie obszarów uwalnianych w wyniku zmian zachodzących w miastach oraz rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Te ostatnie prezentują osobliwe walory estetyczne ze względu na specyfikę pierwotnej funkcji. Dysertacja porównawcza wybranych projektów i zagadnień naukowych ma stanowić głos w dyskusji na temat aspektów rewitalizacji terenów zdegradowanych oraz miastotwórczej i centrotwórczej roli obiektów kultury. Występowanie w przywołanych miejscach pierwiastków definiujących formę otwartą podkreśla wagę zależności natury psychologicznej zachodzących między człowiekiem, a otoczeniem.

Hamburg z wolumenem około 18 milionów m2 powierzchni jest, obok Berlina i Monachium, największym w Niemczech centrum funkcji biurowej. Działania planistyczne i operacje urbanistyczne lokowania tej funkcji w mieście prowadzone są od początku lat 1960. Polityka lokalizaji biur uległa istotnej modyfikacji, od tworzenia wydzielonej, mono funkcjonalnej strefy w duchu modernistycznym, do układów wielofunkcjonalnych i pełnej integracji z innymi aktywnościami w rozbudowie struktur o wielkomiejskim charakterze. Liczne realizacje ostatnich lat przyniosły szereg obiektów znaczących, o awangardowym ujęciu idei budynku biurowego. Zwraca też uwagę wysoki poziom techniki budowlanej i położenie nacisku na aspekty ekologiczne. Inwestycje te zostały zauważone przez krytykę architektoniczną i odnotowane w literaturze fachowej. Szczególne miejsce zajmuja tu prace zespołu BRT (Bothe-Richter-Teherani), który wzniósł wiele nowatorskich biurowców.

Praca dotyczy parków miejskich oraz ich znaczenia w strukturze i krajobrazie Poznania. Badania objęły 38 obiektów parkowych, o różnej genezie, wielkości, charakterze. Ocenie poddano równomierność rozmieszczenia parków w granicach aglomeracji, kształt zarysu planu (charakter linii granicznej) oraz ich otoczenie.

W publikacji przedstawiono Park Śląski, który był budowany od 1954 r. przez 18 lat według projektu wykonanego pod kierunkiem prof. arch. Władysława Niemirskiego. Jest to jeden z największych parków w swoim rodzaju w Polsce oraz w Europie (około 600 ha). Założony częściowo na terenach zdegradowanych, stał się po latach przykładem udanej rekultywacji i renaturalizacji krajobrazu antropogenicznego. Park Śląski oficjalnie tworzony w duchu realnego socrealizmu (teoretycznie wzorowany na realizacjach w Związku Radzieckim), w rzeczywistości reprezentuje klasyczne zasady modernizmu.

W Siemianowicach Śląskich znajduje się zespół pałacowo-parkowy, który został przekształcony w Park Miejski. Kompleks ten należał kiedyś do rodziny Henckel von Donnersmarcków. Dzisiaj służy wszystkim mieszkańcom miasta. W miejscu tym mogą oni spędzać swój wolny czas – zarówno w sposób aktywny, jak i bierny. Park oprócz swojej wartości historycznej (cały zespół jest najważniejszym zabytkiem miejscowości) posiada także duże znaczenie przyrodnicze. Pełni rolę zielonej enklawy, stanowiąc przy tym miejsce ostoi dla roślin i zwierząt. Dodatkowo, razem z sąsiadującymi użytkami ekologicznymi i terenami rekreacyjnymi, tworzy „zielone płuca” miasta.

Wcześniej niepublikowany tekst jest jednym z ostatnich pism teoretyka architektury prof. Juliusza Żórawskiego (1898–1967), który wprowadza tu pojęcie ograniczonej złożoności, indywidualnej cechy określającej możliwości poznawcze człowieka. Zadania architektury polegają na prognozach, co niesie nieuchronność popełniania błędów. Autor krytycznie odnosi się do artykułu J. Fourastié’go dotyczącego wielkości populacji na Ziemi w r. 3000, która zmuszałaby do wznoszenia nowych miast ponad powierzchnią ziemi, wbrew psycho-somatycznej charakterystyce jednostki ludzkiej.

11 marca 2016 roku opuścił nas profesor Lech Kłosiewicz. Profesor był postacią znaną nie tylko w środowisku architektów i urbanistów, ale także w szerokim świecie ludzi nauki i kultury. Opinie, które formułował, zawsze były nacechowane pogłębioną refleksją naukową opartą na wszechstronnej analizie spraw, które Go zajmowały. Jako badacz i analityk Architektury Współczesnej odkrywał w niej cechy wynikające z porównań poszczególnych dzieł, co pozwalało na ich postrzeganie jako komponentów większej urbanistycznej skali.

Wspomnienie o Prof. dr hab. inż. arch. Hance Zaniewskiej wybitnej uczonej i wykładowczyni z zakresu architektury i urbanistyki.